ԲԱՐՁՐԱԳՈՒՅՆ ԿՐԹԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՄԻՏՈՒՄՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄ

Շարունակելով գիտելիքահենք տնտեսությանը նվիրված հոդվածաշարը, ստորև ներկայացված է ՀՀ կրթական համակարգի զարգացման միտումները: Կրթական համակարգը այն հիմնական շարժիչ ուժերից է, որոնք պետք է ապահովեն գիտելիքահենք տնտեսության զարգացումը ՀՀ-ում:

Հայաստանում կրթությունն ունի բազմադարյան պատմություն եւ ավանդույթներ: Իր սկզբնավորման ժամանակներից հայ դպրոցը եղել է ժողովրդի քաղաքական ու ազգային գոյատեւման պատվարը եւ առաջընթացի գրավականը:

Շուկայական տնտեսության ներկայիս փուլում, երբ տեղի է ունենում հասարակարգերի փոփոխություններ, երբ տնտեսության ավանդական մոտեցումներին փոխարինելու են գալիս նոր մոտեցումներ կարևորվում է կրթության ու գիտության դերը: Այսօր նկատվում է անցում դեպի գիտելիքահենք տնտեսություն, տնտեսություն որտեղ կարևորվում է գիտելիքը և կրթությունը, և այն դիտարկվում որպես կարևոր գործոն տնտեսությունը զարգացնելու համար:

Հարկ է նշել, որ Հայաստանը ևս ունի հնարավորություն դառնալու գիտելիքահենք տնտեսություն ունեցող երկկր: Սակայն նախքան այդ հարկավոր է զարգացնել կրթությունը և գիտությունը, որոնք զգալի դեր են խաղում գիտելիքահենք տնտեսության զարգացման համար:

ՀՀ կրթական համակարգը կարելի է դիտարկել երեք հիմնական փուլերով անցումային (1990-1994 թթ.), կայունացման (1995-1999 թթ.) և կայացման (2000 թ-ից) :

Հայաստանի Հանրապետությունում կրթական համակարգի վերափոխումների գործընթացը սկսվել էր 1990 թվականի հուլիսին` Կրթության նախարարության <<Ազգային միասնական հանրակրթական դպրոցի մասին>> որոշմամբ : 

Հաջորդ շրջափուլը կարելի է բնորոշել որպես կայունացման ժամանակաշրջան (1995-1999): Երկրի տնտեսական զարգացմանը զուգընթաց, սկսվել էր հանրակրության ոլորտի բարեփոխումը:

Արդեն 1995 թվականին ընդունված Հայաստանի Հանրապետության առաջին Սահմանադրության 35-րդ հոդվածում ամրագրվում էր. ՙՀՀ յուրաքանչյուր քաղաքացի ունի կրթույան իրավունք, միջնակարգ կրթությունը պետական ուսումնական հաստատություններում անվճար է, յուրաքնչյուր քաղաքացի ունի պետական ուսումնական հաստատություններում մրցութային հիմունքով անվճար բարձրագույն և  այլ մասնագիտական կրթություն ստանալու իրավունք՚ :

Այսուհետ Հայաստանում կրթությունը կարգավորվում է ՀՀ Սահմանադրությամբ, Կրթության մասին օրենքով, նախադպրոցական կրթության մասին օրենքով, նախնական մասնագիտական (արհեստագործական) և միջին մասնագիտական կրթության մասին ՀՀ օրենքով, Բարձրագույն և հետբուհական մասնագիտական կրթության մասին ՀՀ օրենքով, այլ օրենքներով և իրավական ակտերով:

Հայաստանի կրթական համակարգում լուրջ առաջընթաց քայլերից է ԱԺ–ի կողմից ընդունված ՙՀայաստանի Հանրապետության կրթության զարգացման 2001-2005 թթ. պետական ծրագիրը հաստատելու մասինե ՀՀ օրենքը՚ :

Սրանք այն հիմնական կետերն են որոնց շնորհիվ ՀՀ կրթական համակարգը այդ թվում նաև բարձրագույն կրթական համակարգը հասել է որոշակի հաջողությունների:

 Բացի օրենսդրական փոփոխություններից, հարկ է նշել,  որ կրթության զարգացմանը նպաստում են նաև մի շարք այլ գործոններ, ինչպիսիք են ֆինանսական միջոցները, ժողովրդական գործոններ, մարդկային ռեսուրսները և այլն:

Ինչպես արդեն նշել էինք բարձրագույն կրթական համակարգը հանդիսանում է գիտելիքահենք տնտեսության կարևորագույն հիմնասյուններից մեկը, որի զարգացման մակարդակով է պայմանավորված գիտելիքահենք տնտեսության կայունությունը և զարգացման հեռանկարները:

Այսօր ՀՀ-ում շարունակվում է կայուն կերպով զարգանալ բարձրագույն կրթական համակարգը, սակայն զարգացման ներկայիս տեմպերը և արդյունքները  բավարար չեն մրցունակ տնտեսություն ստեղծելու համար:

ՀՀ բնակչության թվաքանակի նվազման զուգահեռ, նվազել են նաև բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում սովորողների թվաքանակը: 

Նշված աղյուսակից երևում է, որ զգալիորեն կրճատվել է ուսանողների թվաքանակը, ինչը գիտելիքահենք տնտեսության պայմաններում նշանակում է, որ մենք կորցնում ենք մեր պոտենցիալը կամ այլ կերպ ասած <<ռեսուրսները>>:

Այս ցավալի փաստի պայմաններում առաջ է գալիս նաև երկրորդ հիմնական խնդիրը` ֆինանսական միջոցներ:

Այսօր Բուհերի եկամուտների մեծ մասը գալիս է մուտքերից` ուսման վարձավճարներ: Սակայն ուսանողների թվաքանակի անընդհատ կրճատումը լուրջ  խնդիրներ է առաջացնում նաև այստեղ:

Չնայած այն հանգամանքին, որ պետությունը ևս ֆինանսական միջոցներ է հատկացնում գիտակրթական համակարգի զարգացմանը, սակայն պետք է արձանագրել, որ այս փուլում, միջոցները բավարար չեն մրցունակ կրթություն մատուցելու համար:

Կրթության բոլոր մակարդակների գծով ծախսերը մոտավորապես կազմում են ՀՆԱ-ի 3.0 տոկոսը` ՏՀԶԿ երկրների միջին ցուցանիշի մոտ կեսը։ Բարձրագույն կրթության ոլորտի ընդամենը ծախսերը կազմում են ՀՆԱ-ի 0.9 տոկոսը, իսկ ՏՀԶԿ երկրներում` 1.5 տոկոսը։ Հայաստանում բարձրագույն կրթությանն ուղղվող պետական միջոցները ՀՆԱ-ի 0.3 տոկոսին չեն հասնում, որը էապես զիջում է ՏՀԶԿ-ի միջին 1.0 տոկոսին։

Ֆինանսավորման ցածր տեմպերի պարագայում դասախոսապրոֆեսորական անձնակազմի մոտ առաջ են գալիս սոցիալական խնդիրներ, որոնց լուծման ճանապարհին վերջիններս ստիպված են աշխատել գերծանրաբեռնված և զբաղվել նաև կողմնակի աշխատանքով: Այս պարագայում գիտական գործունեություն մղվում է ետին պլան և նոր զարգացումներ չի արձանագրում:

Վերոնշյալ գործոնների առկայությամբ դժվար է պատկերացնել կրթական համակարգի կայուն զարգացում, համենայն դեպս այնպիսի զարգացում, որը կնպաստի գիտելիքահենք տնտեսության զարգացմանը ՀՀ-ում:

Սակայն, եթե մշակվի հստակ ռազմավարություն ապա պատկերը բոլորովին այլ կարող է լինել:

Ստորև փորձ ենք արել ներկայացնել ՀՀ բարձրագույն կրթական համակարգի զարգացման միտումները և գործոնները, որոնք կարող են ազդել կրթական համակարգի կայունացման և զարգացման վրա:

• Օգտագործելով ՀՀ-ում առկա գիտակրթական պոտենցիալը, հնարավոր է Հայաստանը դարձնել գրավիչ միջազգային հանրության համար:
• Արտասահմանյան ուսանողների ներհոսքով պայմանավորված կրթական հաստատություները կստանան լրացուցիչ ֆինանսական միջոցները, ինչ կարող են օգտագործել ֆինանսկան մի շարք խնդիրներ լուծելու համար:
•  Օգտագործել արտասահմանում վերապատրաստված մասնագետների, ուսանողների գիտական պոտենցիալը ՀՀ կրթական համակարգում:
• Հիմնել տարածաշրջանային գիտահետազոտական կենտրոններ, որոնք հնարավորություն կտան տեղում կատարել հետազոտություններ և գիտական աշխատանքներ` օրինակ Բյուրականի աստղադիտարան /հնարավոր տարբերակներ Քաջարան, Ջերմուկ, Արմավիր-Արարատ և այլն/:
• Զարգացնել հեռավար կրթական համակարգը:

Այս և մի աշրք այլ գործոններ կարող են ուղղակիորեն նպաստել կրթական համակարգի զարգացմանը և կայունացմանը:

Հատկանշական է այն փաստը, որ Հայաստանը չունենալով ռեսուրսների բավարար պաշար, չունենալով արդյունաբերական մրցունակ գործարաններ զիջում է մի շարք առաջատար երկերին տնտեսական բազում ցուցանիշներով: Սակայն անցում կատարելով գիտելիքահենք տնտեսության, որտեղ կարևորվում է նորամուծությունը, գիտելիքը և տեխնոլոգիանները կարող է բավականին մրցունակ դիրք զբաղեցնել համաշխարհային շուկայում:

Պատահական չէ, որ հեղինակավոր Times Higher Education վերլուծական կայքը համալսարանները դասակարգելիս հաշվի է առնում, կատարված հետազոտությունները, կրթական ձևը, նորարարությունները և այլն:

Ցավալի է, բայց Հայաստանյան ոչ մի բուհ ներառված չէ հեղինակավոր բուհերի շարքում:

Հեղինակավոր բուհերի վարկանիշային աղյուսակի առաջատարներն են ԱՄՆ-ն ր Միացյալ Թագավորույթունները  /աղ. 1/:

Համալսարանների միջազգային վարկանիշային աղյուսակ

2014-2015թթ.

                                                                                                                          Աղ. 1

1	California Institute of Technology (Caltech)	United States	94.3
2	Harvard University	United States	93.3
3	University of Oxford	United Kingdom	93.2
4	Stanford University	United States	92.9
5	University of Cambridge	United Kingdom	92.0
6	Massachusetts Institute of  Technology (MIT)	United States	91.9
7	Princeton University	United States	90.9
8	University of California, Berkeley	United States	89.5
9	Imperial College London	United Kingdom	87.5
10	Yale University	United States	87.5
11	University of Chicago	United States	87.1

*ïíÛ³ÉÝ»ñÁ` http://www.timeshighereducation.co.uk/world-university-rankings/2014-15/world-ranking

Այսպիսով, հաշվի առնելով ՀՀ-ի ներկա կրթական իրավիճակը և զարագացման հնարավորությունները, կարող ենք վստահորեն ասել, որ ՀՀ-ն ի զորու է հաղթահարել բոլոր խոչընդոտները, և գիտակրթական քաղաքականության զարգացման շնորհիվ տնտեսությունը զարգացնել բոլորովին այլ ուղղությամբ: