ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ԴԵՐԸ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄ

Սոս Խաչիկյան, տ. գ. թ., դոցենտ

Տարածքային տնտեսությունների զարգացման դերն ու նշանակությունը հասարակական կյանքում և հանրային կառավարման համակարգում աստիճանաբար դառնում է ավելի մեծ: Դա պայմանավորված է թերևս այն հանգամանքով, որ զարգացած տնտեսա- կան կենտրոնների և թույլ զարգացած տարածքների միջև փոխհարաբերություններն այժմյան գլոբալ տնտեսության պայմաններում պահանջում են առավել համակարգված գործողություններ, որի համար տարածքային տնտեսությունները պետք է ապահովեն համապատասխան չափանիշներ: Հետևաբար անհրաժեշտություն է առաջանում պետության հանրային կառավարման համակարգում տնտեսության տարածքային զարգացումը դնել ավելի բարձր մակարդակի վրա: Մյուս կողմից, ակնհայտ է, որ նույնիսկ գլոբալ տնտեսության պայմաններում որոշակի տարածքում գտնվող տնտեսական սուբյեկտները փոխհարաբերություններ են ձևավորում հիմնականում միմյանց միջև: Այդ հարաբերությունների հիմքում գտնվում են ոչ միայն տնտեսական կամ աշխարհագրական, այլև մարդկային և սոցիալական գործոններ: Այսինքն` տնտեսա- կան հարաբերությունների հիմքում տնտեսական գործոններից բացի կարևոր նշանակություն ունեն մարդկանցով պայմանավորված փոխհարաբերություններ` հիմնված որոշակի արժեհամակարգերի վրա: Իսկ տարբեր տարածքներում քանի որ գործում են տարբեր արժեհամակարգեր, ապա որոշակի տարածքի զարգաց- ման համար կարևոր նշանակություն է ստանում սոցիալական կապիտալի դերը: 

Սոցիալական կապիտալի բնորոշումները բազմաթիվ են, որոնցից սույն հոդվածի շրջանակներում առանձնացվել են երկուսը: Առաջին բնորոշման համաձայն, սոցիալական կապիտալը դա իրական կամ պատկերացումների վրա հիմնված ռեսուրսների ամբողջություն է, որը դրսևորվում է անհատի կամ խմբի կողմից, փոխադարձ ճանաչողության հիման վրա ինստիտուցիոնալացված հարաբերությունների արդյունքում` հիմնարար արժանիքների տիրապետման միջոցով1 : Ըստ էության այս բնորոշման հիմքում դրված է մարդկային գործոնը` խմբի կամ անհատի գործունեություն, փոխադարձ ճանաչողություն և արժեքային համակարգ, որոնք բնութագրական կարող են լինել հատկապես որոշակի տարածքի խմբերի, կազմակերպությունների կամ ինստիտուցիոնալ միավորների համար: Սոցիալական կապիտալի հաջորդ բնորոշումը սահմանվում է նրա գործառույթների միջոցով, ըստ որի այն տարբեր կառուցվածքային միավորների ամբողջություն է` երկու հիմնական բաղադրիչների նմանությամբ. նրանք բոլորը բաղկացած են սոցիալական կառուցվածքային միավորների որոշակի ասպեկտներից և դյուրացնում են կառուցվածքային միավորների առանձին գործողություններ ամբողջ կառուցվածքի մեջ2 : Այս դեպքում շեշտադրում է կատարվում ոչ թե անհատի, այլ կառուցվածքային միավորի վրա` սակայն այդ միավորը պետք է լինի որևէ համակարգի մաս, փոխ- ազդեցության մեջ մտնելով համակարգի այլ տարրերի հետ: Սոցիալական կապիտալի այս բնորոշումը նույնպես, ինչպես առա- ջին սահմանման դեպքում, առավել բնութագրական է որոշակի տարածքի համար: Այսինքն անկախ այն հանգամանքից, թե սոցիալական կապիտալն ինչ ձևով է բնութագրվում` անհատի թե կառուցվածքային միավորի տեսանկյունից, այնուամենայնիվ այն դրսևորվում է որոշակի տարածքում և կարող է ազդեցություն ունենալ տվյալ տարածքի տնտեսական զարգացման վրա: Բազմաթիվ հետազոտողներ նշել են, որ տարածքային տնտեսությունների զարգացման3 հիմնական պայմաններից մեկը մրցունակությունն է 4 : Դա բնորոշ է տնտեսության զարգացման բոլոր ոլորտներին, սակայն տարածքային տնտեսության մեջ առանձնահատկությունը կայանում է նրանում, որ տարածքային շուկաներում սպառումը սահմանափակ է, իսկ այլ շուկաներ մուտք ունենալու համար պահանջվում են լրացուցիչ ռեսուրսներ, որոնք սակայն բարձրացնում են ապրանքի արժեքը և նվազեցնում մրցակցային առավելությունները: Իսկ ինչպես կարող են զարգացման կենտրոններից հեռու տարածքային տնտեսությունները բարելավել իրենց մրցակցային դիրքերը: Տնտեսական հարաբերությունների այսօրվա պայմաններում տարածքային տնտեսությունների համար մրցակ- ցային առավել նպաստավոր հնարավորություններ կարող է ապահովել մարդկային կապիտալը: Հասկանալի է, որ զարգացման առավել բարձր մակարդակ ունեցող կենտրոնները նույնպես կա- րող են մրցակցային գործոն դիտարկել մարդկային կապիտալին, սակայն այդ ռեսուրսների առանձնահատկությունն այն է, որ բնութագրվում է արժեհամակարգային այնպիսի գործոններով, ինչպիսիք են` գիտելիքը, կրթությունը, վստահությունը և միջանձնային հարաբերությունները: Պետք է նշել, որ այս գործոնները հանդիսանում են սոցիալական կապիտալի կարևոր բաղադրիչներ և տա- րածքային տնտեսությունների զարգացման հնարավորությունների դիտարկումը սոցիալական կապիտալի միջոցով նշանակում է ներդնել ձեռնարկատիրական հարաբերությունների նոր` մարդկային գործոնով պայմանավորված մոտեցումներ, որոնք կարող են բնորոշ լինել տվյալ տարածքին: Եթե տվյալ տարածքում կան զարգացած հասարակական կազմակերպություններ, հետազոտական կենտ- րոններ, ակտիվ և նախաձեռնող համայնքներ, ապա դրանց մարդկային ներուժը, որոնք ներկայացնում են տվյալ տարածքի սոցիա- լական կապիտալը, կհանդիսանա տվյալ տարածքի մրցակցային առավերություն ձեռնարկատիրական նոր հարաբերություններում: Ինչպես արդեն նշվեց, սոցիալական կապիտալի կարևոր բնութագրիչներ են հանդիսանում գիտելիքը և կրթությունը: Դա նշանակում է, որ ձեռնարկատիրական նոր հարաբերությունների արտադրող և սպառող սուբյեկտներ են հանդիսանում մի կողմից մասնագիտական բարձր պատրաստվածություն ունեցող աշխատուժը, մյուս կողմից քաղաքացիական կրթության բարձր մակար- դակ ունեցող անհատը: Այս հատկանիշները բնութագրական են քաղաքացիական հասարակության համար, հետևաբար որևէ տարածքի զարգացած քաղաքացիական հասարակությունը կարևոր պայման է մրցակցության ապահովման տեսանկյունից: Սոցիալական կապիտալով բնութագրվող ձեռնարկատիրա- կան հարաբերությունների զարգացումը կարող է ապահովել արդ- յունավետություն երկու ուղղություններով. 

  1. զբաղվածության մեծացում, որն ունի սոցիալական ազդեցություն, 

 2. արտադրողականության աճ, որն ունի տնտեսական ազդեցություն: 

Երկու դեպքում էլ սոցիալական կապիտալն ունի նորարարական նշանակություն` առաջին դեպքում բարձր որակավորում ունեցող աշխատուժի, երկրորդ դեպքում սպառողական բարձր հատկանիշներ ունեցող արտադրանքի տեսքով: Ըստ էության գիտակրթական բարձր մակարդակ ունեցող սոցիալական կապիտալն ապահովում է նորարարական բնութագրիչներով արտահայտված արտադ- րանք, որի մրցունակությունը շուկայում ավելի մեծ է: Սակայն պետք է նշել, որ քաղաքականություն մշակողները տարածքային տնտեսությունների զարգացման համատեքստում հաճախ շեշտադրում են կատարում վերոնշյալ ուղղություններից առաջինի վրա, քանի որ զբաղվածության մեծացումը, եթե նույնիսկ դա չի ապահովում տնտեսական մեծ արդյունավետություն, նպաստում է սոցիալական խնդիրների լուծմանը, որը տարածքներում ավելի բարդ խնդիր է, քան զարգացած կենտրոններում: Այսինքն` տարածքային տնտե- սություններում զբաղվածության մեծացման դեպքում ավելի է կարևորվում միջանձնային հարաբերությունները, որը սոցիալական կապիտալի արժեհամակարգային կարևոր բաղադրիչ է: Կառավարման և սոցիալական կապիտալի փոխկապվածու- թյան վերաբերյալ բազմաթիվ հեղինակներ5 արտահայտվել են ի օգուտ տնտեսական և ժողովրդավարական կառավարման բարձր արդյունավետության, որը հիմնված է միջանձնային վստահության6 և քաղաքացիական հասարակության7 չափանիշների վրա: Վստահության ձևավորումը և իրավունքների ու պատասխանատվության շրջանակների հստակ տարանջատումը կարող է ձևավորել այն- պիսի սոցիալական միջավայր, որը կապահովի բարձր մրցունակություն: Կառուցելով վստահություն և փոխհամաձայնեցված կերպով տարանջատելով սեփականության իրավունքը, կստեղծվեն այնպիսի չափանիշներ, որոնք կարժևորվեն տնտեսական գործա- կալների կողմից – չափանիշներ որոնք հանդիսանում են կարևոր գործոններ ապրանքների, ծառայության և աշխտուժի փոխանակման համար8 : Մեր հանրապետությունում տարածքային տնտեսությունների զարգացումը գտնվում է առաջնահերթ լուծում պահանջող խնդիրների շարքում: Սոցիալական կապիտալի տեսանկյունից մարզերի ներուժի մեծացումը կարող է լինել այն կարևոր գործոններից մեկը, որի արդյունքում մարզերում գործող տնտեսական սուբյեկտները կարող են ապահովել գործունեության բարձր արդյունավետու- թյուն: Այսօր կան հասարակական կազմակերպություններ, ինչպես նաև ակտիվ նախաձեռնող խմբեր և համայնքներ, որոնք ներկա- յացնում են սոցիալական առանձին կառուցվածքային միավորներ և պատրաստ են ընդգրկվելու նորարարական սկզբունքներով կառավարվող ձեռնարկատիրական հարաբերությունների մեջ: Սոցիալական ձեռնարկատիրությունը այն հիմնական ուղղություններից է, որի զարգացումը ՀՀ մարզերում հնարավոր է իրականացնել, հիմնվելով սոցիալական կապիտալի վրա: Ձեռնարկատիրական այսպիսի հարաբերությունների հիմքում ընկած է այն գաղափարը, որ ձեռնարկատիրության արդյունքում ստացվող շահութը նպատակաուղվում է տվյալ սոցիալական խմբի` այլ ոչ թե առանձին անդամների, շահերի սպասարկմանը:

 1 Bourdieu, P. and L. Wacquant (1992), An Invitation to Reflexive Sociology, The University of Chicago Press, Chicago, IL, p. 119 

2 Coleman, J.S. (1988), Social Capital in the Creation of Human Capital, American Journal of Sociology XCIV, p. 98 

3 Ohme, K (1995), The End of the Nation State: The Rise of Regional Economies, Free Press, New York 

4 Porter, M.E. (1990), The Competitive Advantage of the Nations, MacMillan, New York

 5 Karlsson, Charlie (2012), Entrepreneurship, Social Capital, Governance and Regional Economic Development, CSIR electronic working paper series, Paper No. 2012/6, p. 6 

6 Westlund, H. (2006), Social Capital in the Knowledge Economy: Theory and Empirics, Springer, Berlin 

7 Nahapiet, J and S. Ghosal (1998), Social Capital, Intellectual Advantage and the Organizational Advantage, The Academy of Management Review 23, 242-266 

8 Miller, G (1992), Managerial Dilemmas: The Political Economy of Hierarchy, Cambridge University Press, New York